
Het Nieuwe Normaal helpt om de circulaire ambitie van een project of organisatie te concretiseren en vooral inzichtelijk te maken. Zo dient het als uitgangspunt voor een visie op circulariteit en biedt Het Nieuwe Normaal handvatten om circulariteit in projecten te borgen. Uitgangspunt van Het Nieuwe Normaal (HNN) is werk maken van één taal voor circulair bouwen. Dat helpt enerzijds opdrachtgevende partijen bij het uitvragen en anderzijds opdrachtnemende partijen bij het beantwoorden van de vragen. Kortom, Het Nieuwe Normaal als standaard voor wat er al haalbaar is op het gebied van circulariteit. De 1.0 versie ziet aan het einde van dit jaar het licht.&nbsp;

#### Analyse

Voor deze definitieve 1.0 versie is er sprake van een analyse en evaluatie van nog tal van projecten. Dit gebeurt door de projecten langs de meetlat van Het Nieuwe Normaal te leggen. Deze meetlat bestaat uit tien indicatoren: Milieu-impact (MPG), Embodied Carbon (MPG-2), Construction Stored Carbon, Materiaalgebruik, Hergebruikpotentie, Adaptief vermogen, Losmaakbaarheid, Omgang restmateriaal (sloop), Omgang restmateriaal (bouw) en Toxiciteit. Deze negen indicatoren zijn onderverdeeld in omgang restmateriaal, milieu-impact en hergebruik, adaptief vermogen en gezonde materialen.

<img width="267" height="150" src="/uploads/gebouw-0-5.svg" />

De projectevaluaties geven dus waardes die je in projecten kunt halen wanneer je daarop stuurt. Maar je kunt ook zien wat je moet doen wanneer je een hoger ambitieniveau op één of meerdere indicatoren hebt.&nbsp;

#### Inzichtelijk

Juist het feit dat Het Nieuwe Normaal circulariteit inzichtelijk en meetbaar maakt, betekent een flinke stap voorwaarts. De verwachting is dan ook dat Het Nieuwe Normaal als methodiek breed gaat worden toegepast.


Op weg naar een gezamenlijke taal

Het Nieuwe Normaal in vogelvlucht


Het Nieuwe Normaal bestaat uit de onderdelen omgang restmateriaal, milieu-impact en materiaalgebruik, adaptief vermogen en gezonde materialen. Elk thema bevat verschillende onderdelen. Zo gaat het bij omgang restmateriaal om de restmaterialen uit sloop en uit bouw. En bij adaptief vermogen gaat het over losmaakbaarheid en indelingsflexibiliteit (zie onderstaand schema).

<img width="267" height="150" src="/uploads/gebouw-0-5.svg" />

Een eerste stap is om deze thema’s te gebruiken om de ambities te bepalen. Dus neem per thema door welk ambitieniveau je ermee in je project nastreeft. Om de te maken keuzes te vergemakkelijken kun je de ambities onderverdelen in basis, gemiddeld en hoog:

#### Basis -Dit moet je doen (Shouldhave)

Met deze prestatie-eis voldoet het project aan de minimale wettelijke verplichting of is het laaghangend fruit.

#### Gemiddeld –Dit maakt ons vooruitstrevend (Couldhave)

Met deze prestatie-eis voldoet het project ruim aan de minimale wettelijke verplichting. Het zet duidelijk een stap extra om te komen tot de doelstelling om proactief te investeren in een circulaire economie.

#### Hoog -Dit maakt ons koploper (Must have)

Met deze prestatie-eis lopen we duidelijk voor op de rest van Nederland op het desbetreffende thema. Mijn organisatie zet hiermee een aanzienlijke stap om een koplopers-functie te vervullen.

Een voorbeeld van hoe dit er dan uit kan zien bij de prestatie-eis MPG & MKI ziet er dan als volgt uit:

<img src="/uploads/voorbeeld-ambitielevels.png" width="1774" height="672" />

Om vast te leggen hoe je voor de lange termijn met circulariteit omgaat, is het raadzaam om een zogenoemd duurzaamheidsraamwerk op te stellen. Daarin kun je op basis van de HNN-thema’s niet alleen je ambities vastleggen, maar vooral ook hoe en wanneer je ze wilt bereiken. Kern is dus circulariteit zo inzichtelijk mogelijk maken.

#### Sturen

Nadat de ambities helder zijn en inzichtelijk is hoe je die kunt waarmaken, volgt de volgende stap: sturen op circulaire prestaties. Op de fases van een bouwproces van eerste schetsontwerp naar uiteindelijke realisatie, gaat de sturing van grof naar fijn. Zo hebben keuzes variërend van de compactheid van het gebouw, de materialisatie tot de uitwerking van de detaillering in elke fase invloed op de circulaire prestaties. Ook daarbij is het dus van belang om heel gestructureerd te werk te gaan. Om dit te illustreren, hierbij een voorbeeld van het sturen op kritieke prestatie-indicatoren (KPI’s) in ontwerpproces:

<img src="/uploads/sturen-op-kpi-s.png" width="2098" height="372" />

<div classname="bg-primary/10 p-4 not-prose rounded-xl"><h4>Meer informatie over Het Nieuwe Normaal vind je hier</h4><a class="no-underline inline-block mt-3 rounded-xl bg-black py-1 px-1.5 text-base font-medium text-white ring-offset-4 duration-300 hover:bg-primary hover:text-white hover:ring-2 hover:ring-primary/80 hover:ring-offset-white/80" target="_blank" href="https://www.cirkelstad.nl/het-nieuwe-normaal/">Lees hier</a></div>

Het Nieuwe Normaal is nog volop in ontwikkeling. Eind van dit jaar gaan we de 1.0 versie presenteren. Wil je met jouw projecten bijdragen aan het bepalen van Het Nieuwe Normaal? Lever dan een of enkele projecten aan om een evaluatie te doen. Daarmee creëren we meer bewijslast voor de nieuwe standaard. We halen meer inzichten op over de Versnellers van circulair bouwen. Is jouw project klaar voor evaluatie? Geef je op via&nbsp;<a target="_blank" href="mailto:thirza@cirkelstad.nl">thirza@cirkelstad.nl</a>.


#hoedan

Aan de slag met Het Nieuwe Normaal


Hij ziet zichzelf binnen ASVZ als een soort van verkenner op het gebied van duurzaamheid en circulariteit. “Ik loop zeg maar voor de troepen uit. Wat kan er al en wat zouden we binnen onze zorgorganisatie al kunnen toepassen? En wie kan ons daarbij helpen?” &nbsp;Vanuit die rol is hij ook met Cirkelstad in aanraking gekomen en het programma Het Nieuwe Normaal. “Bij twee bijeenkomsten kon ik zelf niet aanwezig zijn en zijn twee collega’s gegaan. Deze twee collega’s zijn betrokken bij een nieuwbouwtraject en kwamen heel enthousiast terug. Ze hadden veel nieuwe zaken gehoord en hadden gewild dat ze dat eerder hadden gehoord. Bijzonder is dat ze beiden tegen hun pensioen aanzitten maar toch nog enthousiast te krijgen zijn om te vernieuwen. Dat wil toch wel wat zeggen?”

<img width="3840" height="2486" src="/uploads/heijer-bb-17a-hr.jpg" />

#### Spik en span

Waar hij bij ASVZ nogal eens tegenaan loopt is dat de nieuwbouw er bij oplevering spik en span uit moet zien en er geen krasje op mag zitten. “Kortom, alles moet tiptop in orde zijn. Kom je vervolgens een jaar later terug dan zie je de nodige gebruikssporen. Dus waarom alles nieuw doen? Kunnen we geen hergebruikte materialen toepassen? Als er een verhaal zit aan de spullen die er staan, gaan mensen er misschien ook heel anders mee om. Meer ruimte voor circulariteit in de ruimste zin van het woord dus.”

<img width="3840" height="2516" src="/uploads/heijer-bb-13-hr.jpg" />

Binnen zijn organisatie zijn duurzaamheid en circulariteit overigens geen nieuwe begrippen. “We doen ongemerkt ook al veel circulaire dingen. Zo runnen we bijvoorbeeld als dagbesteding een kringloopwinkel en hebben we een fietsenzaak waar ze van oude fietsonderdelen weer fietsen maken. We hebben ook een afvalscheidingsstation om verschillende afvalstromen op een goede manier te scheiden. En onlangs hebben we de derde versie van de Green Deal Duurzame Zorg ondertekend.” Duurzaamheidsbewustwording is één van de onderdelen van deze Green Deal. “Niet alleen waarom men duurzaam moet zijn maar vooral hoé ze duurzaam kunnen zijn. Daarbij is circulariteit een van de pijlers.”&nbsp;

<img width="3840" height="2560" src="/uploads/heijer-bb-03a-hr.jpg" />

#### Materialeninventarisatie

Zo is ASVZ momenteel bezig met een materialeninventarisatie van een kapel in Udenhout. “Welke materialen zitten erin en kunnen we hergebruiken? Er gaan hier zelfs stemmen op om de stalen aanbouw af te breken en deze elders weer op te bouwen.” Hij wil er maar mee zeggen, dat zijn verkennersrol op het gebied van circulariteit en duurzaamheid niet voor niets is. Tegelijkertijd voegt hij eraan toe dat zijn functie niet voor niets duurzame bedrijfsvoering heet. “Over twintig, dertig, vijftig jaar, moeten we als ASVZ nog steeds bestaansrecht hebben. Als we niet duurzaam zijn hebben we dat bestaansrecht niet meer, maar als we onnodig geld over de balk smijten hebben we dat bestaansrecht óók niet. Kortom, het kostenaspect blijft een afweging. Het bestuur”, vervolgt Nouwens, “heb ik wel mee als het gaat om circulair bouwen. Ik krijg regelmatig nieuwtjes en vragen van de bestuurder als hij iets interessants heeft gelezen, gehoord of gezien.”&nbsp;

<img width="1616" height="1080" src="/uploads/dsc04096.JPG" />

Deze positieve grondhouding resulteert in nieuwe ontwikkelingen. “Een goed voorbeeld daarvan is dat we met Aveco de Bondt in Gouda aan het kijken zijn om de nieuwbouw biobased en installatie-arm uit te voeren. Dat is nog een hele zoektocht, maar wel een erg interessante.”

#### Het Nieuwe Normaal

Of Nouwens hiervoor Het Nieuwe Normaal gaat inzetten weet hij nog niet. “De kracht van de systematiek zie ik vooral in het vooraf goed nadenken over je ambities. Dat is echt een sterk onderdeel van Het Nieuwe Normaal. Waar wil je op scoren en hoe maak je het vervolgens inzichtelijk? Dat spreekt aan. Wat ik lastiger vind is dat je voor het aanleveren van de gegevens veel onderzoek moet doen. Daar kost niet alleen tijd maar daar zijn ook kosten mee gemoeid.” Tegelijkertijd gaat hij de ontwikkelingen rond Het Nieuwe Normaal wel volgen. "Je wilt toch aangehaakt blijven. Er zijn tal van initiatieven en ambities om circulariteit waar te maken en liefst nog sneller, dan wat we nu op papier hebben staan.”


Wibaut Nouwens

Wibaut Nouwens over circulair bouwen in de zorg

‘Altijd het gevoel dat dingen beter kunnen’


Dit betekent dat we zelf initiatieven moeten nemen om die weg naar de stip op de horizon te vinden. Dat kan alleen als we daar samen de schouders onder zetten. Bedrijven, kennisinstellingen, medeoverheden en ook wij als provincie.

In het begin was het vooral zoeken naar wat circulair bouwen nu precies inhoudt. Wat is daarin belangrijk? Wat heeft de markt nodig? Wat hebben gemeentes nodig? En wat kunnen wij als provincie betekenen?

De praktijk leert ons dat – als je circulair bouwen (nog) niet kent – het complex en ingewikkeld kan lijken. Maar zodra partijen ermee aan de slag gaan, blijkt veel mogelijk. Als eenmaal het zaadje is geplant en de eerste stap is gezet, dan groeit het enthousiasme. Met deze gedachte in ons achterhoofd hebben wij Zuid-Hollandse opdrachtgevers en opdrachtnemers in drie bijeenkomsten met ‘Het Nieuwe Normaal’ kennis laten maken. Deze handreiking is een weerslag van die kennismaking. Geïllustreerd met goede voorbeelden en inspirerende interviews willen we nog meer partijen enthousiasmeren. Zo laten we zien dat circulair bouwen gewoon kan!

**Meindert Stolk**

Gedeputeerde Economie en Innovatie


Statenzaal, Provinciehuis Zuid-Holland. Foto gemaakt door Remco Zwinkels

Gedeputeerde economie, innovatie en klimaatadaptatie Provincie Zuid-Holland

Meindert Stolk

Voorwoord van Meindert Stolk

Laten zien dat circulair bouwen gewoon kan


Circulair bouwen is nog niet eenduidig. De sprekers zijn het erover eens dat het vooral gaat over doen, keuzes maken – gezien voor de huurder betaalbaarheid van groot belang is – en telkens bijsturen in een organisch proces. Want gaat circulair bouwen nu om ‘beton in de ban’, losmaakbaarheid, circulair slopen ofwel oogsten, CO2 uitstoot minimaliseren of bouwen met uitsluitend biobased materialen? Kaders, regels en meetbaarheid van circulair bouwen kunnen hierbij helpen. Tegelijkertijd vinden de sprekers dat we ons niet moeten laten afremmen door beleid en wet- en regelgeving. De markt gaat sneller dan Hugo de Jonge. En wie weet, kunnen we met circulair bouwen zelfs andere opgaves oplossen als de stikstofcrisis. Worden binnen afzienbare tijd agrariërs de nieuwe ketenpartners van woningcorporaties?&nbsp;

Het is op dit moment in de transitie nog pionieren en daarom soms best spannend, vinden de sprekers. Hoe zal de staat van houten wanden zijn na eerste verhuur als er bijvoorbeeld gerookt wordt in het huis of toch een verflaag overheen wordt gebracht? Maar we moeten het ook niet spannender maken dan het is. In betonnen wanden wordt al decennia volop geboord. Van belang is om zowel collega’s, ketenpartners en bewoners in een zo’n vroeg mogelijk stadium mee te nemen in het circulaire verhaal. Door bijvoorbeeld kijkdagen te organiseren. En gelukkig toont wetenschappelijk onderzoek aan dat bouwen in hout diverse voordelen oplevert voor de huurder. Het blijkt bijvoorbeeld dat dit net zo’n ontspannend gevoel oplevert als het aaien van een huisdier. Wie wil dit nou niet?!&nbsp;

Luister of kijk het hele gesprek via:

- [Audio opname&nbsp;](https://anchor.fm/icircl/episodes/230117-Circulair-bouwen-is-Ht-Nieuwe-Normaal-in-de-sociale-woningbouwsector-e1tkmjp)
- [Video opname](https://www.youtube.com/watch?v=6dD07bxwEDI)


Elisabeth ter Borg

Peter Fokkens

Marianne Schuimer

Praten over circulariteit in deze podcast

'Pionieren is soms nog best spannend'


Het drietal is betrokken geweest bij de renovatie van het gemeentehuis van de gemeente Dronten. Duurzaamheid en circulariteit stonden in deze aanpak centraal. “Het uiteindelijke resultaat is een zeer duurzaam, circulair en toekomstbestendig gebouw”, zegt Pieter Keijzer. Circulair bouwen is voor hem iets van de laatste jaren. “Ik vind het nog steeds wel pionieren en zoeken of je nu goed bezig bent op circulair gebied. Dus dat betekent vooral nieuwsgierig zijn en op internet zoeken naar materialen die echt circulair zijn. Het Nieuwe Normaal’ probeert daarbij een en ander overzichtelijker te maken, meer handvatten te bieden om circulariteit te valideren.”

<img width="3840" height="2559" src="/uploads/gemeentehuis-dronten-ra-6011.jpg" title="foto door Roos Aldershoff" />

Het Nieuwe Normaal brengt de circulaire ingrediënten bij elkaar en probeert daar één verhaal van neer te leggen.” Rodi van der Horst ziet op zijn terrein al langer toepassing van biobased materialen. “Dat zie je ook bij inrichtingselementen en meubilair. We zijn best een groot bureau en wij hebben vrij vroeg fabrikanten gevraagd of ze de transitie naar circulariteit willen vormgeven. Zo’n gesprek voeren helpt om met elkaar die stap te zetten. Als je een gezamenlijk doel hebt, wordt het vertrouwen ook groter. In Dronten heeft dat geleid tot een bijzonder project. We proberen dat ook op andere plekken maar dan krijg ik nogal eens te horen dat er certificaten moeten komen of dat het budgettair niet uitkomt. Veel mitsen en maren. Bij Dronten werd een stip op de horizon gezet en gezegd ‘we weten nog niet hoe we het gaan doen, maar we gaan het wel doen’.”&nbsp;

#### Vraagtekens

Keijzer voegt eraan toe dat het initiatief nu nog vooral vanuit de ontwerpende partijen moet komen. “Als we het op dit moment met een opdrachtgever over circulariteit en duurzaamheid hebben, dan zie ik vooral vraagtekens tegenover mij. De onwetendheid bij de vragende partij is behoorlijk groot.” Michel Kemper, senior-adviseur bij De Groene Jongens herkent dit wel. In zijn visie is het vooral van belang om de gevolgen van duurzaamheids- of circulariteitkeuzes inzichtelijk te maken. “Wij geven circulariteit een gezicht door het in berekeningen te stoppen en daar waarden aan toe te kennen. Dat doen we door een BCI of MPG berekening te maken of door de circulaire thema’s en credits uit een GPR of BREEAM certificering te gebruiken. Kortom, we gebruiken diverse instrumenten om circulariteit min of meer inzichtelijk te maken. En de ene opdrachtgever heeft die vraag niet maar wil wel een GPR-certificaat omdat hij subsidie voor zijn project wil hebben. De andere opdrachtgever heeft die vraag wel, maar wil vooraf weten wat het oplevert. Het begint bij het inzichtelijk maken van keuzes en het nemen van kleine stapjes. We moeten niet willen dat we morgen een honderd procent circulair gebouw ontwerpen. Uiteindelijk gaan we daar wel naar toe, maar daar moeten we met elkaar in groeien.”&nbsp;

#### Naïef

Keijzer kan zich daarin vinden. “Het is ook een beetje naïef om te denken dat een honderd procent circulair gebouw morgen al mogelijk is. De hele markt is er nog niet op geënt om volledig circulair te zijn. Neem nu als voorbeeld een aluminium kozijn. De ene leverancier gebruikt wel gerecycled aluminium en de ander niet. En hoe gaan we de materialen of eindproducten dan beoordelen of kwalificeren op het vlak van circulariteit? Ik denk dat daar nog de nodige tijd overheen gaat en dat je andere instrumenten nodig hebt om die markt in beweging te krijgen.”

<img width="3840" height="2559" src="/uploads/gemeentehuis-dronten-ra-7005.jpg" title="foto door Roos Aldershoff" />

Bij het gemeentehuis in Dronten lag er toen zij er in 2018 mee aan de slag gingen geen vastomlijnd programma van eisen, slechts de vraag voor een duurzaam en energieneutraal gebouw met aandacht voor circulariteit. Vervolgens is er een heel participatietraject in de steigers gezet waar zowel Inbo als De Groene Jongens bij aanwezig zijn geweest. Kemper: “Wij hebben een variantenonderzoek gedaan om de gemeenteraad te helpen bij het maken van een keuze. Uiteindelijk zijn ze naar de maximale variant gegaan en dat betekende tevens een energieneutraal gebouw. Met elkaar hebben we, om de circulariteit van het gebouw inzichtelijk te maken, besloten om de CPG methodiek uit GPR 4.3 te gebruiken. Deze methodiek hebben we gebruikt om ontwerpkeuzes te maken en om de uiteindelijke circulaire prestatie van het gebouw vast te leggen. De behaalde CPG score van het project is bij oplevering vastgesteld op een acht.”

#### Zichtbaarheid

In 2019/2020 is de grootscheepse renovatie uitgevoerd. Circulariteit is zowel zichtbaar als onzichtbaar in het gemeentehuis aanwezig. Onzichtbaar in de vorm van onder andere het gebruik van biobased verf maar in de interieurinvulling juist weer heel erg zichtbaar. “Daarvoor”, vertelt Van der Horst, “is het bestaande inbouwpakket gesloopt en eerst aan de inwoners van Dronten aangeboden en later deels op Marktplaats gezet. Met de oude, voor medewerkers en bezoekers, heel herkenbare plafondlatten hebben we de fronten van de publieksbalies afgewerkt.Het is ook de manier waarop je verhalend mensen aan het nadenken zet omdat de nieuwe circulaire economie er echt aan zit te komen.”&nbsp;

<img width="3840" height="3138" src="/uploads/gemeentehuis-dronten-ra-6642.jpg" title="foto door Roos Aldershoff" />

Het is dan om die reden dat op tal van plaatsen QR-codes de bezoeker informeren over de gebruikte materialen en de herkomst ervan. “Maar ook een speciaal ontworpen circulaire tafel met daarin de in het gebouw toegepaste materialen met infographics die laten zien wat er is gebeurd en welke impact de aanpak heeft op bijvoorbeeld het energiegebruik van het gebouw en het klimaat. De zichtbaarheid van de duurzaamheid begint al bij de powerparking-parkeerplaatsen.”

<img width="3840" height="2264" src="/uploads/gemeentehuis-dronten-ra-5753.jpg" title="foto door Roos Aldershoff" />

#### Blijven duwen

Wat hebben jullie van het project geleerd? “Wat het mij heeft gebracht”, beantwoordt Keijzer de vraag “is dat je zelf aan alles moet blijven duwen. Je kunt niet verwachten, dat het vanzelf tot stand komt. Dat is ook de reden dat we als bureau daar meer op willen gaan inzetten en onze kennis uitbreiden zodat we onze opdrachtgevers nog beter kunnen adviseren.” Kemper: “Ik heb van Dronten geleerd dat bij bouwende partijen nog wat weerstand zit. Men wil in Nederland graag bouwen zoals men altijd gebouwd heeft. Circulair bouwen betekent toch dat je anders moet gaan bouwen. De aannemer die op dit project zat was eerder behoorlijk terughoudend maar werd gaandeweg een stuk enthousiaster. En dat was ook het geval bij meerdere partijen die het uiteindelijk toch wel omarmden.” Van der Horst knikt en zegt: “De belangrijkste les van Dronten is dat als we het hebben over circulair bouwen we elkaar nodig hebben. Niemand heeft de waarheid in pacht. Circulariteit is met elkaar ontdekken en openstaan voor elkaars ideeën.”


Pieter Keijzer

Interieurarchitect/partner INBO Architecten

Rodi van der Horst

Michel Kemper

Over de lessen van de renovatie van het gemeentehuis Dronten

‘Circulariteit is met elkaar ontdekken’


“Onze ambitie is een nieuwe gedragen norm met haalbare en ambitieuze prestaties op het gebied van circulair bouwen”, zo trapte Tessa Verhulst van Alba Concepts de kick-off bijeenkomst af. Samen met Cirkelstad Zuid-Holland begeleidt Alba Concepts de deelnemers om circulair bouwen in de provincie Zuid-Holland een stap verder te brengen.

Deze eerste bijeenkomst stond dan ook vooral in het teken van kennismaken. “We hebben een diverse groep die uit zowel opdrachtgevers als opdrachtnemers bestaat. Dat is heel fijn”, aldus Thirza Monster van Cirkelstad Zuid-Holland.

<img width="3000" height="2000" src="/uploads/sessie-1-1.jpg" />

#### Halen en brengen

Het kennismakingsrondje maakte snel duidelijk dat de deelnemers zowel kennis komen halen als brengen. Vooral dat laatste is niet geheel onbelangrijk. Immers, het is de bedoeling dat de deelnemende partijen een project aandragen die op basis van Het Nieuwe Normaal de komende tijd een evaluatie krijgt. Zo brengt Mark Compeer van Nice Developers het project SAWA in dat momenteel op de Lloydpier in Rotterdam verrijst. SAWA gaat 15 verdiepingen tellen en wordt van hout gebouwd. “Wij doen aan dit programma mee om nog meer kennis over circulariteit op te doen om het straks nog beter te kunnen doen”, aldus Compeer. Robert Platje van Mei architects and planners en ook betrokken bij SAWA zei te hopen vooral bij koplopers te zitten die vooroplopen. “Ik hoop te kunnen leren om het nog beter en slimmer te doen. Op mijn beurt kom ik ervaring brengen met wat we het gezondste gebouw van Nederland noemen.”

> ## Als bouw willen we een stap maken, maar die stap kun je alleen samen maken

Erik Versteeg van BIK bouw is in opdracht van woningcorporatie Wooncompas, ook één van de deelnemers, bezig met de ontwikkeling en realisering van 102 appartementen sociale huur. “Het project verkeert nog in de initiatieffase en we hebben een goede samenwerking met de opdrachtgever. Ik kom ook kennis en kunde halen bij gelijkgestemden. Als bouw willen we een stap maken, maar die stap kun je alleen samen maken.”

#### Samenwerking

Vooral dit laatste is, zo benadrukte Tessa Verhulst, ook de kern van Het Nieuwe Normaal. “De samenwerking tussen opdrachtgevers en opdrachtnemers moet leiden tot een eenduidiger en sectorbrede standaard voor circulair bouwen.” Founding fathers van het programma Samen Versnellen: Het Nieuwe Normaal zijn Cirkelstad en het ministerie van Binnenlandse Zaken. Opdrachtgevers, opdrachtnemers, experts en de TU Delft en Accez als wetenschappelijke borging, ontwikkelen een nieuwe gedragen norm die het circulair bouwen gemeengoed moet laten worden.

<img width="3000" height="2000" src="/uploads/sessie-1-2.jpg" />

De bedoeling is dat de 1.0 versie daarvan in de loop van volgend jaar het licht gaat zien. Uiteindelijk moeten evaluaties van projecten laten zien wat er op circulair vlak mogelijk is en wat uiteindelijk als norm kan gaan gelden. Momenteel is de 0.3 versie klaar. Het is ook deze versie die Verhulst tijdens de kick-offbijeenkomst toelichtte. Op basis van Het Nieuwe Normaal kunnen projecten scoren op materiaalgebruik en thema’s als energie, water, sociale aspecten en management. Daarnaast krijgen &nbsp;projecten een evaluatie &nbsp;op subthema’s als omgang met afval, milieu-impact & materiaalgebruik, adaptief vermogen en gezonde materialen. Jeannet van Waterschoot, werkzaam bij Woningcorporatie Trivire in Dordrecht, benadrukte dat de corporatie bezig is met het formuleren van circulaire doelstellingen. “Met Het Nieuwe Normaal kunnen we dat laten omslaan naar de praktijk.”

> ### Ik hoop te kunnen leren om het nog beter en slimmer te doen

Tijdens de presentatie van Verhulst vroeg Robert Platje zich af waarom biodiversiteit niet als thema is opgenomen. “Vooral omdat biodiversiteit een belangrijke rol speelt bij gezond wonen en gezond leven. In een nieuwe norm moet je dat toch meenemen?” Verhulst erkende het belang ervan. “Maar binnen het Nieuwe Normaal is focus gekozen voor circulariteit met betrekking tot materialen. Water en energie zijn hierin ook als grondstofsoort benaderd. Biodiversiteit is belangrijk. Alleen springen we bij het programma Samen Versnellen: Het Nieuwe Normaal in het gat op het gebied van circulariteit dat het grootste is.”


Terugblik: Introductiesessie

Deelnemers Het Nieuwe Normaal komen kennis halen en brengen


In onderstaande video’s neemt presentator Jaap van Deurzen een kijkje op een drietal bouwplaatsen in Zuid-Holland. Hij gaat in gesprek met diverse bouwers, architecten en ontwikkelaars over circulaire woningen in wording. Hoe geven zij invulling&nbsp; aan Het Nieuwe Normaal in deze projecten? Welke successen, uitdagingen en lessen worden ervaren in de praktijk rond circulair bouwen? En wat heeft de bewoner eraan?&nbsp;

Bij het project de Grote Kreek in Rotterdam komen 50 bewoners te wonen die zorg en begeleiding ontvangen van Het Leger des Heils. Het project wordt uitgevoerd in een massief houten constructie (CLT) en bestaat voor 80% uit biobased- en circulaire materialen. Zo worden er bijvoorbeeld houten gevels en een biodiverse tuininrichting gerealiseerd. Op een andere bouwplaats, bij het project De Kabel in Voorhout, worden zeven prefab houtbouw woningen – in korte tijd – geplaatst die demontabel zijn. Allen gerealiseerd in de fabriek. De woningen zijn onder meer biobased geïsoleerd met cellulose en zijn dampopen, dus zonder kit en folies. En het SAWA project in Rotterdam omvat een woontoren van 50 meter hoog met oog voor biodiversiteit, natuur en sociale waarden. Met een losmaakbare CLT constructie waar zo min mogelijk beton aan te pas komt en CO2 wordt opgeslagen.

##### Grote Kreek, Rotterdam:

<div class="mt-3 mb-3"><div class="cms-embed" data-cms-embed="PGlmcmFtZSBzcmM9Imh0dHBzOi8vd3d3LnlvdXR1YmUuY29tL2VtYmVkL3k2ZFZXMmEwV3R3IiB0aXRsZT0iWW91VHViZSB2aWRlbyBwbGF5ZXIiIGZyYW1lYm9yZGVyPSIwIiBhbGxvdz0iYWNjZWxlcm9tZXRlcjsgYXV0b3BsYXk7IGNsaXBib2FyZC13cml0ZTsgZW5jcnlwdGVkLW1lZGlhOyBneXJvc2NvcGU7IHBpY3R1cmUtaW4tcGljdHVyZTsgd2ViLXNoYXJlIiBhbGxvd2Z1bGxzY3JlZW4+PC9pZnJhbWU+"><iframe class="aspect-video w-full" src="https://www.youtube.com/embed/y6dVW2a0Wtw" title="YouTube video player" frameborder="0" allow="accelerometer; autoplay; clipboard-write; encrypted-media; gyroscope; picture-in-picture; web-share" allowfullscreen=""></iframe></div></div>

##### De Kabel, Voorhout:

<div class="my-3"><iframe class="aspect-video w-full" src="https://www.youtube.com/embed/CM8pj9Z4blY" title="YouTube video player" frameborder="0" allow="accelerometer; autoplay; clipboard-write; encrypted-media; gyroscope; picture-in-picture; web-share" allowfullscreen=""></iframe></div>

##### SAWA, Rotterdam:

<div class="my-3"><iframe class="aspect-video w-full" src="https://www.youtube.com/embed/oIPLt_PFZmI" title="YouTube video player" frameborder="0" allow="accelerometer; autoplay; clipboard-write; encrypted-media; gyroscope; picture-in-picture; web-share" allowfullscreen=""></iframe></div>


Videoverslagen van 3 aansprekende projecten

Een kijkje op de bouwplaats bij circulaire woningen


De sessie vond plaats in het Zuid-Hollandse provinciehuis dat onlangs circulair gerenoveerd is. Er is bijvoorbeeld een vloer toegepast met hergebruikt glas en schelpen uit de buurt (je ziet de vloer op de foto bovenaan deze pagina), er staat een tafel van fruitleer en de bijzondere architectonische elementen van het gebouw zijn behouden.

Na de vaste verwelkoming van Thirza Monster van Cirkelstad heet ook Gert-Willem van Mourik, transitiemanager circulair bouwen bij de provincie Zuid-Holland, de deelnemers van harte welkom. Hij benadrukt het belang van dit programma. “We willen echt de richting op van circulair bouwen. Tegelijkertijd leven er nog heel veel vragen over het hoe. Alleen daarom al is Het Nieuwe Normaal nodig. Met de systematiek ontstaat de bewijsvoering dat circulair bouwen kán en ook niet per se duurder hoeft te zijn.”

#### Praktische toepasbaarheid

Vervolgens neemt Tessa Verhulst het woord om de deelnemers door de ochtend te gidsen. Ze wil vooral focussen op de praktische toepasbaarheid van Het Nieuwe Normaal. “Waar het om gaat, is dat wanneer je de lat telkens hoger legt, de techniek als vanzelf volgt. Belangrijk daarbij is dat je de ambitie inzichtelijk maakt. Wat vind je belangrijk, wat is het doel?”

<img width="516" height="483" src="/uploads/nfls.png" />

Een praktisch hulpmiddel daarvoor vormt de Nordic Five Level Structure (zie de afbeelding hierboven). In de punt van de piramide is aangeven wat de organisatie met dit project wil bereiken. Vervolgens worden deze doelen vertaald in oplossingsrichtingen om via prestatie-eisen af te dalen naar verificatiemethoden en referentie.

> ### Met de systematiek van Het Nieuwe Normaal ontstaat de bewijsvoering dat circulair bouwen kan en ook niet per se duurder hoeft te zijn

“Een dergelijk instrument”, verduidelijkt Tessa, “dwingt je met een brede blik te leren kijken naar circulariteit. Waarom doe je het? Daarna kun je dit naar de subthema’s van Het Nieuwe Normaal vertalen. En dan wordt ook duidelijk waar je Het Nieuwe Normaal voor kunt inzetten. Wanneer je bijvoorbeeld een gezond gebouw wilt, dan is toxiciteit belangrijk.” Ze houdt de deelnemers voor dat het allemaal begint bij het afpellen van het ambitieniveau. “Per subthema kan je je ambitieniveau bepalen. Variërend in wat je moet doen, wat je vooruitstrevend maakt en waar je koploper op wilt worden.”

Door het invullen van een duurzaamheidsraamwerk ontstaat een soort routekaart. Een vervolgstap is het sturen op circulaire prestaties in de verschillende fases van een project, tot aan de realisatiefase. Yaël Ben Basat legt uit hoe het sturen op KPI’s in het ontwerpproces gaat. “Stel de hoogte van de KPI vast en bedenk welke acties in welke projectfase nodig zijn om het te halen. Zo maak je het heel concreet.” Een van de deelnemers vraagt of het nuttig is om de methodiek in te zetten, omdat door de gelaagdheid van het project het gemakkelijker is om de ambities vast te houden. Yaël knikt: “Het Nieuwe Normaal stuurt daar ook op.”

<img width="1920" height="1067" src="/uploads/19010-sawa-groene-balkons-ļbeeldenfabriek-large.jpg" />

#### Houvast

De methodieken van Tessa en Yaël geven de deelnemers meer houvast. Op de vraag van Yaël of ze al een beeld hebben hoe ze circulair bouwen gaan toepassen, zegt Marianne Schuimer, projectontwikkelaar bij Wooncompas, momenteel nog in te analysefase te zitten. “Waar zitten we nu en waar kunnen we op een gemakkelijke manier stappen maken?”

Mark Kompeer van Nice Developers zegt SAWA, het project waarmee hij in Rotterdam bezig is, vooral als leerproject te zien. “We blijven het ook zeker doen. Bij een volgend project willen we ook wel over de lat springen die we met SAWA hebben neergelegd. Alleen is de vraag ‘hoe hoog ligt die lat?’ We denken circulair te zijn maar is dat zo? Een nulmeting ontbreekt.”

Thirza Monster benadrukt daarom ook het belang van het doorrekenen van projecten die verder zijn. “Ook het doorrekenen van afgeronde projecten geeft mogelijkheden om projectdata met elkaar te vergelijken.”

Tessa snapt de behoefte aan een benchmark. Ze voegt eraan toe dat door het centraal stellen van de subthema’s van Het Nieuwe Normaal je kunt vaststellen waar je de meeste impact kunt maken. “Kijk vervolgens naar: wat scoren we nu en wat kan beter? Wat kan je vandaag en wat schuif je door naar (over)morgen? Met andere woorden: focus op een, twee of drie thema’s met de ambitie om uiteindelijk ook op de andere thema’s te scoren.”

<img width="1920" height="1080" src="/uploads/19010-sawa-westgevel-terrassen-kratonkade-ļmei-architects-and-planners-large.png" />

#### Deelgroepen

Vervolgens gaan de deelnemers in een viertal groepen uiteen om met de [**werkbladen**](https://icircl.nl/wp-content/uploads/15-11-2022-Implementatiesessie_werkbladen-voor-groepen.pdf) aan de gang te gaan. De opdracht is om te focussen op vier thema’s van Het Nieuwe Normaal:

- omgang restmateriaal (sloop),
- milieu-impact (MPG),
- materiaalgebruik en
- losmaakbaarheid.

In de plenaire terugkoppeling geeft Dennis Hauer van Urban Climate Architects aan dat zijn groepje vooral waarde ziet in het benoemen van je ambities: “Je ziet namelijk projecten vaak klappen op kosten omdat de ambities niet helder zijn.”

Het groepje van wie Wibaut Nouwens, adviseur duurzaamheid bij ASVZ, de woordvoerder is, heeft zich over losmaakbaarheid gebogen. Vooral in de gehandicaptenzorg, waarin Nouwens actief is, moet alles _hufterproof_ zijn. “Losmaakbaar is prima, maar dan wel door de personen van wie je wilt dat ze het losmaken”, merkt hij op. Het groepje worstelt met de vraag of leveranciers hiermee aan de slag zijn.

Richard Schipper, projectleider renovatie gebouw C van het provinciehuis, laat weten dat ‘zijn’ groepje het ook over losmaakbaarheid heeft gehad in combinatie met flexibiliteit. “Vooral over de fase waar je losmaakbaarheid gaat inzetten. Dat moet je aan de voorkant al meenemen.”

Tenslotte geeft Marianne Schuimer, projectontwikkelaar bij Wooncompas aan dat zij zich over restmateriaal heeft gebogen. “Ik ben bezig met het opstellen van een aanbesteding voor het slopen van een gebouw. En ik heb besloten om, in verband met deze mindset, dit een _oogstaanbesteding_ te gaan noemen.”

#### Circulair inkopen

Tot slot heeft Tessa Verhulst voor de aanwezigen nog een tip op het vlak van circulair inkopen: “Ga in gesprek met vaste leveranciers om de vraag die je hebt te checken. En zet een of meerdere subthema’s in als selectie- en gunningscriteria. Daarmee kan je de markt uitdagen.”


Terugblik: Implementatiesessie

Maak circulaire ambities zo helder mogelijk


Schipper trapt het gesprek af door op te merken, eigenlijk nog steeds weinig te begrijpen van wat circulariteit eigenlijk is. “Ik zie het veiligheidshalve maar als onderdeel in het streven naar duurzaam bouwen en vooral bouwen met minder impact.” Om er in één adem aan toe te voegen: “Ik wil dingen altijd beter maken en minder impact realiseren. Dat dan toevallig circulair heet, was voor mij achteraf een leermoment.” Hij heeft persoonlijk het gevoel dat mensen die met circulariteit bezig zijn in een “ontzettende bubbel” zitten. “Ze praten de hele dag met allerlei andere circulaire mensen. Het gevolg is dat ze daardoor de 99 procent die van goede wil is, maar er geen verstand van heeft, kwijtraakt. Dat vind ik echt een serieus gevaar.”

> #### De grootste vorm van circulariteit is natuurlijk dat we het pand niet zijn gaan slopen maar juist behouden hebben

#### Transformatie

In vier jaar tijd heeft het bestuursgebouw van het provinciehuis van Zuid-Holland een ware transformatie doorgemaakt. Zo heeft het voorheen wat donkere gebouw grote dakramen gekregen. Om het daglicht op de begane grond te krijgen zijn gaten in de verdiepingsvloeren gezaagd. “Het is hierdoor een veel lichter en aantrekkelijker gebouw geworden.” Duurzaamheid was van begin af aan het centrale vetrekpunt. Ook is er vol op flexibiliteit ingezet. Schipper: “Maar ook zonder verstand van circulariteit, doe je soms dingen die dan per ongeluk in dat straatje blijken te vallen. We hebben bijvoorbeeld inschrijvende aannemers in de aanbesteding elkaar laten beconcurreren op kwaliteit en niet op geld. De prijs was namelijk vastgesteld. We wisten wat het moest kosten en we hebben aangegeven, dat we voor die vaste prijs zoveel mogelijk kwaliteit wilden hebben. Dat valt ook onder circulariteit. Verder hebben we het beperken van materiaalgebruik ingezet als gunningscriterium. En inderdaad, ook dat valt binnen het circulaire gedachtegoed.”

<img width="3840" height="2560" srcset="/uploads/3514.jpg [object Blob]w, /uploads/3514-2x.jpg 7680w" alt="Metalen roomdividers, foto door Martijn Beekman" title="Metalen roomdividers, foto door Martijn Beekman" src="/uploads/3514.jpg" />

Het hergebruik van materialen heeft uiteindelijk vooral in de inrichtingsfase een plek gekregen. Thema’s als de glazen stad, Hollandse duinen, Naturalis en de Biesbosch zijn door derdeklas technasium-leerlingen van het Christelijk Lyceum Delft vertaald in informele vergader- en werkplekken en ingericht met bestaande materialen. In Zuid-Holland geoogst iepenhout is in verschillende interieurelementen verwerkt. Voorbeelden hiervan zijn de werkbladen van de tafels in de Statenzaal en de Commissiezaal, de recepties in het gebouw en in de kaderlijsten rondom de grotere meubelobjecten. En ook de zogenoemde plafondrasters zijn uit de bestaande plafonds gehaald en tot metalen roomdividers in het pand verwerkt.

#### Beloning

Inmiddels is het gebouw officieel door de Koning geopend en is het pand daarmee aan de gebruiker teruggegeven. Daarover zegt hij: “We hebben een gegarandeerd energieneutraal gebouw met een energievolume garantie van 15 jaar gemaakt binnen de gestelde termijnen én binnen budget. Maar de grootste beloning vind ik een opmerking van een medewerker die in het bedrijfsrestaurant aan zijn collega hoorde vragen of hij al was wezen kijken? Het was zo mooi geworden, hoorde ik hem zeggen. Dat vind ik echt leuk want zij moeten er werken.”

<img width="7680" height="5122" alt="Mycelium roomdividers door Studio Cartier. Foto gemaakt door Remco Zwinkels" title="Mycelium roomdividers door Studio Cartier. Foto gemaakt door Remco Zwinkels" src="/uploads/3273.jpg" />

In het kader van Het Nieuwe Normaal heeft Schipper ‘zijn’ project laten evalueren. Op verschillende onderdelen scoorde de renovatie goed. “De grootste vorm van circulariteit is natuurlijk dat we het pand niet zijn gaan slopen maar juist behouden hebben. Voor mij heeft Het Nieuwe Normaal als groot winstpunt dat het circulariteit zichtbaar maakt.” En hij heeft lessen geleerd die hij straks naar zijn volgende projecten gaat meenemen. “Dan denk ik aan bijvoorbeeld nog meer focus op het hergebruik van materialen. Maar ook nog meer inzetten op flexibiliteit.”

<img width="7680" height="5122" alt="Statenzaal Provinciehuis Zuid-Holland. Foto door Remco Zwinkels" title="Statenzaal Provinciehuis Zuid-Holland. Foto door Remco Zwinkels" src="/uploads/3245-1.jpg" />

#### Bubbel

Op de vraag of hij door zijn ervaringen nu ook in de circulaire bubbel zit, schiet Schipper in de lach. “Nee, ik zit daar denk ik nog niet in.” Om er op een serieuze toon aan toe te voegen: “Maak voor onwetende ontwikkelaars en projectmanagers zoals zeker ik, die geen lid van de kerk zijn, maar wel goeie bedoelingen hebben een korte heldere richtlijn. Gewoon van maximaal twee pagina’s in simpele bewoordingen wat quick-wins zijn, zoals mogelijke gunningscriteria, waarop de markt hele leuke dingen kan maken. Zeg maar circulariteit voor dummy’s. En dan scoor je met je project misschien eerst een zeven. Ik denk persoonlijk niet dat we de doelstelling van 100% circulair in 2050 met alleen maar zeventjes gaan redden. Maar ik denk wel dat het dé manier is om het peloton mee te krijgen en de lat stap voor stap te verhogen.”


Provinciehuis Zuid-Holland, Foto gemaakt door Martijn Beekman

Projectmanager renovatie provinciehuis Zuid-Holland

Richard Schipper

Richard Schipper over de renovatie van het provinciehuis Zuid-Holland

‘Per ongeluk circulair’

Gastheer van deze tweede bijeenkomst is Mark Compeer van Nice Developers en initiatiefnemer van SAWA. Dit houten wooncomplex van vijftig meter hoog verrijst aan de Lloydpier in Rotterdam dat door de integratie van overdadig groen en nestkasten bijdraagt aan de biodiversiteit van de stad, bereikbaar is voor verschillende inkomensgroepen, en waar mensen zorg hebben voor elkaar en de natuur. Dit is het project wat Nice Developers evalueert in dit traject. Op steenworpafstand van de bouwplaats heeft Nice Developers een voormalig wijkcafé tot uitvalsbasis uitgeroepen.

> ### Een project met een team vol enthousiastelingen haalt de finish niet

Na een welkomstwoord van Thirza Monster nemen Tessa Verhulst en Yaël Ben Basat van Alba Concepts de aanwezigen mee in de inzichten die de projectevaluaties in Zuid-Holland hebben opgeleverd. Zo laat het project De Vlakkenburg van RoosRos Architecten zien dat vooraf de focus vastleggen voor duidelijke kaders en duurzame keuzes in het project zorgt. “In dit project”, ligt Tessa Verhulst toe, “is vooraf de vraag gesteld ‘hoe gaan we biobased bouwen? En hoe kunnen we dat dan doen?’ Als je het daar vooraf gezamenlijk over eens bent, leidt dat ook tot resultaat.” Bij het door Van der Hulst Bouwbedrijf ingebrachte project De Kabel in Voorhout kwam vooral de intrinsieke motivatie naar voren om op wetgeving vooruit te lopen. “Een dergelijke invalshoek biedt kansen om nu te oefenen en zo klaar te staan voor de toekomst.”

Een ander inzicht is dat meerkosten in een project kunnen worden voorkomen wanneer circulair ontwerpen, industrialiseren en standaardiseren vanaf de start het vertrekpunt is. Uit verschillende evaluaties blijkt verder dat Woningborg niet altijd een afbouwgarantie geeft voor houtbouw. En dit betekent volgens verschillende partijen een serieuze barrière voor houtbouwprojecten. Mark Compeer herkent dit met zijn houten SAWA als geen ander. “Maar”, zo is zijn ervaring, “op het moment dat je vooraf met elkaar gaat zitten, helpt dat wel. Het is vaak een kwestie van onwetendheid. Je moet ze enigszins in de ontwikkeling meenemen.”

<img width="3000" height="2000" src="/uploads/sessie-2-2.jpg" />

#### Kansen

Vanuit de evaluatiegesprekken kwam ook naar voren dat Het Nieuwe Normaal nog onvoldoende inzet op het sluiten van lokale kringlopen. “Het kan kansen bieden voor het betrekken van de landbouw bij het produceren van bouwmaterialen”, voegt Tessa toe. We nemen dit mee in het Samen Versnellen team. Overigens zijn er hier en daar wel al experimenten.”

Thirza Monster: “Ik weet bijvoorbeeld van een woningcorporatie die een relatie wil leggen met lokale boeren voor de levering van bijvoorbeeld hennep, vlas of lisdodde als grondstof voor isolatiematerialen.”

#### **Meetmethoden**

Een aantal inzichten heeft betrekking op de data-aspecten en meetmethoden. Zo is het belangrijk dat er een behoeftesteller van meetbare data van duurzame projecten komt. Tessa: “Met andere woorden, waarom berekenen wij het? Dit geven we straks terug aan het ministerie van Binnenlandse Zaken om dit in wetgeving neer te leggen.” Een heikel punt is dat MPG-scores niet de ware circulaire waarde van biobased projecten weergeven.

“We moeten”, concludeert Tessa, “aangeven wat er in de MPG-methodiek niet goed zit.” Ze krijgt bijval vanuit de zaal. “We willen vooroplopen en projecten circulairder maken, maar dan moet dat ook in de scores zichtbaarder zijn.” Tegelijkertijd moeten meetmethoden het doel niet in de weg staan. “Processen gaan stuk, omdat dat een doel op zich wordt. Dat moet je zien te voorkomen”, klinkt het uit de zaal.

#### **Voorwaardes**

Vervolgens neemt Verhulst de voorwaardes door die vanuit het landelijk programma Samen Versnellen zijn geformuleerd om met Het Nieuwe Normaal te gaan werken. De eerste voorwaarde betreft ondersteuning vanuit bestuur en management oftewel een top-down support. Tessa: “Dat begint dus bij de vraag of je vandaag al in een uitvraag of tender iets uit Het Nieuwe Normaal kunt meegeven zodat partijen zich kunnen onderscheiden.”

> ### Een kartrekker moet je binnen een team ook kunnen afremmen

Nico van Hoogdalem van iCircl en Cirkelstad Zuid-Holland geeft aan dat de gemeente Rotterdam op dat vlak al meedoet. “Je ziet dat de markt worstelt omdat door die vragen ze anders moeten gaan ontwikkelen.” Andere voorwaarden zijn partnerschap op basis van gelijkwaardigheid, het stellen van gemeenschappelijke circulaire doelen en het samenstellen van projectteams met mensen die intrinsiek gemotiveerd zijn om circulair te bouwen. “Bij dat laatste punt zie je wel vaak dat wanneer mensen uit een projectteam stappen het lastig is om die plek weer op te vullen”, zegt Tessa. Iemand uit de zaal merkt op dat een project met een team vol enthousiastelingen de finish niet haalt. “Een kartrekker moet je binnen een team ook kunnen afremmen. Je hebt ook realisten nodig.”

#### **Leiderschap**

Tenslotte gaat het voor de koffiepauze nog even over de inzichten vanuit het landelijke Samen Versnellen programma. Een kleine discussie volgt op het aspect van pionierend leiderschap en het bewaken en expliciet maken van circulaire ambities. “SAWA”, zo voert Mark Compeer aan, “komt uit onszelf. Voor Het Nieuwe Normaal heb je prikkels nodig. Anders krijg je de markt niet in beweging. Dan versnel je niet.”​​

Waar het volgens de aanwezigen om gaat is dat er prikkels komen in de vorm van subsidie of opdrachtgevers die massaal op een andere manier gaan uitvragen. Thirza Monster: “Diverse partijen uit Eindhoven hebben onlangs een convenant ondertekend om Het Nieuwe Normaal te omarmen. En de provincie Utrecht heeft een convenant toekomstbestendig bouwen geïnitieerd. Dus er komt beweging.”

#### **Aan de slag**

Na de pauze staat de vraag centraal in hoeverre de deelnemers al met Het Nieuwe Normaal aan de slag zijn. Dit is op basis van de evaluaties van de projecten. Yaël Ben Basat loopt door de negen indicatoren van Het Nieuwe Normaal. “Als het gaat om de omgang met restmateriaal blijkt dat niet alle projecten een sloopopgave hadden. Wel is woningcorporatie Wooncompas in een beginfase met de sloper gaan zitten om te bespreken wat er met de materialen kan worden gedaan.” Ook is omgang met restmateriaal volgens Yaël nog niet echt een topic. De losmaakbaarheidsindex blijkt bij iedereen bekend. “Het kwantificeren echter nog niet.”

Bij velen is het begrip Construction Stored Carbon niet duidelijk. Ook blijkt de tool om het te berekenen niet voor iedereen even gemakkelijk. Mark Compeer brengt naar voren dat het vooral gaat om logisch nadenken over hoe je met circulariteit omgaat. “Meetbaar maken zou een goede volgende stap zijn zodat we het na SAWA nog beter kunnen doen.”

#### **Meetmethodiek ontbreekt**

Andere punten die Yaël naar voren brengt, zijn indelingsflexibiliteit, “tool werd niet gebruikt”, en toxiciteit. “Daar is nog niet actief op gestuurd. Het is ook nog onmogelijk om voor 100 procent de toxiciteit van materialen te weten. Die meetmethodiek is er nog niet.”

Op het gebied van samenwerking en management constateert Yaël dat de meeste partijen met plezier met elkaar samenwerken. “Er is respect voor elkaars belangen. In de verschillende projecten bewoog men vaak naar elkaar toe. Zo had Wooncompas bijvoorbeeld nog geen circulaire ambities op een specifiek project, maar wilde het bouwbedrijf dit graag.” Verder worden de meeste projecten in bouwteams en met geïntegreerde contracten uitgevoerd.

Terugblik: Inzichtsessie

Projectevaluaties geven veel inzichten om op door te pakken


Hij bestempelt het architectenbureau of zichzelf niet als koploper als het gaat om circulariteit. Maar voorloper wil Simon Hanemaaijer zich toch wel noemen. “Op projectniveau hebben we toch al heel wat toonaangevende projecten op onze naam staan. Uiteindelijk wil je dat opdrachtgevers naar ons toe komen met de vraag; ‘ik wil een biobased ontwerp. Die krijgen we nu mondjesmaat ook wel, omdat we een bepaalde ervaring opbouwen.”

Sinds 2000 is RoosRos Architecten met duurzaamheid aan de slag. “Op dit moment zijn we er heel anders mee bezig dan toen. Het is best wel een zoektocht geweest om onderscheid te kunnen maken tussen de zin en de onzin. Hoe doe je het op de goede manier? Hoe doe je het effectief?” Tien jaar geleden besloot RoosRos Architecten dan een stap te maken en meer vanuit een expliciete missie en visie te werken. “Onze intrinsieke drijfveer is het respectvol rentmeesterschap. We zijn passanten en hebben de wereld in bruikleen. Omdat vormgeving van de leefomgeving veel impact maakt, vinden wij dat die gezond en zo toekomstgericht mogelijk moet zijn.”&nbsp;

#### Primaire gebruik

Toekomstgericht betekent volgens hem verder kijken dan het primaire gebruik. “Met andere woorden”, verduidelijkt hij, “bij een vraag van een opdrachtgever voor een ontwerp van een bedrijfsgebouw met een paar kantoren stellen wij een wedervraag. Die luidt: ‘Wat blijft ervan over als je over tien jaar naar een andere locatie vertrekt?’ Pas als je het gaat hebben over het maken van andere keuzes, dan krijg je vaak een ander gesprek. Op een vraag 'wat wil je overdragen aan je kinderen?' krijg je bijvoorbeeld als antwoord; ‘ik wil een gezonde impact maken’. Dan ontstaan er haakjes waarop wij kunnen doorpakken om het ontwerp duurzamer te maken.”

> ### En bovenal waarvan we weten dat het vanuit duurzaamheid en vanuit circulariteit goed is voor de wereld

Hij heeft dat eerste gesprek in de loop der tijd wel zien veranderen. “In het begin ging het heel snel over ‘hoe gaan we het doen?’ Duurzaamheid als een soort extra paragraaf. Een soort toevoeging die vaak sneuvelde, ook wel vanuit budget of vanuit planning of omdat men het toch te moeilijk vond. We zijn het daarom echt dieper gaan inbedden. Dus: 'waarom wil je het project?' En dus op zoek gaan naar de vraag achter de vraag. Het is aan ons om opdrachtgevers zo te bevragen en inspireren, dat wij uiteindelijk de duurzamere ontwerpen kunnen maken die we willen maken. En bovenal waarvan we weten dat het vanuit duurzaamheid en vanuit circulariteit goed is voor de wereld.”

#### Het Buijtenland van Rhoon

Dat heeft hij ook gedaan bij de opgave van Het Buijtenland van Rhoon. Het Buijtenland van Rhoon is een van oudsher agrarisch gebied wat als compensatiegebied is bestempeld vanwege de aanleg van de Tweede Maasvlakte. Stap voor stap moet het een landschappelijk natuurlijk gebied zijn waar natuurbeheer, recreatie en educatie hand in hand gaan.&nbsp;

“Voor de architectenselectie voor een multifunctioneel bezoekerscentrum hebben wij op één A3 een uitgesproken visie gepresenteerd waarin wij stelden dat je er niet anders dan een heel circulair en biobased gebouw aan kunt koppelen, als je naar die opgave kijkt.”

#### Aan tafel

De visie van RoosRos Architecten om de gebouwen biobased te maken maar nog niet precies weten hoe, is omarmd. “Sindsdien zitten we aan tafel. Dan is dus niet de vraag of je het gaat doen maar hoe je het gaat doen. En dan heb je ook het goede gesprek.”

Dat goede gesprek waar hij het over heeft ging over De Vlakkenburg in Het Buijtenland van Rhoon. Deze monumentale boerderij gaat voor bepaalde tijd dienstdoen als een multifunctioneel centrum voor de gelijknamige gebiedscoöperatie. “In onze visie behandelen wij de boerderij als beeldbepalend gebiedseigen bouwwerk. We &nbsp;maken daarbij onderscheid in het lange termijn monumentale casco en een tijdelijke adaptieve inbouw.”

> ### Ik omarm de kerngedachte van Het Nieuwe Normaal om een paar indicatoren te kiezen en daar in uit te blinken

RoosRos brengt de boerderij terug tot de oorspronkelijke essentie. Daarvoor strippen ze voor een groot deel het binnengedeelte. Ze verduurzamen het casco op een biobased en damp-open wijze. Ook de inbouw van de (tijdelijke) programmering tot multifunctioneel centrum geschiedt op maximaal biobased wijze. “Dit”, zo benadrukt Hanemaaijer, “is als ontwerp en bouwmethode nog geen vanzelfsprekendheid, maar sluit wel naadloos aan bij de visie van gebiedstransformatie en het motto ‘lerend beheren’.”

#### Haat-liefdeverhouding

In het kader van het programma van Zuid-Holland is de transformatie van de boerderij Vlakkenburg langs de lat van Het Nieuwe Normaal gelegd. Met Het Nieuwe Normaal zegt Hanemaaijer een haat-liefdeverhouding te hebben. “We willen graag aantoonbaar gezond zijn en aantoonbaar toekomstgericht. Maar het is wel extra werk dat erbij komt. Het kost nu eenmaal wel de nodige tijd om alles in te vullen. "Tegelijkertijd”, voegt hij er in één adem aan toe, “omarm ik de kerngedachte van Het Nieuwe Normaal om een paar indicatoren te kiezen en daar in uit te blinken. Het is goed dat je inderdaad kunt zien dat iets 60 of 80 procent biobased is.”

<img width="3840" height="2715" src="/uploads/roosros2.jpg" />

Bij Vlakkenburg lag de focus vooral op de indicatoren materialen en management: hoe betrek je de mensen bij het proces? “Voor de materialenkant hebben we ook een bouwbioloog betrokken omdat wij die kennis deels nog niet helemaal zelf hebben. En dat helpt zowel het project als onszelf weer verder.” &nbsp;

Wat hij uit het programma meeneemt is dat Het Nieuwe Normaal wel past bij waar RoosRos Architecten voor staat. “Het is ook om die reden dat we volgend jaar opdrachtgevers stimuleren om projecten volgens Het Nieuwe Normaal op te tuigen. Kortom, het is ook ons doel om een X-aantal projecten langs de lat van Het Nieuwe Normaal te leggen.” &nbsp;&nbsp;


H
e
t

N
i
e
u
w
e

N
o
r
m
a
a
l

i
n

v
o
g
e
l
v
l
u
c
h
t

Op weg naar een gezamenlijke taal

Analyse

Inzichtelijk

Lees meer artikelen: